H  IΣΤΟΡΙΑ  ΤΗΣ  ΔΩΡΙΔΑΣ

       ( ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ )

                   ΔΩΡΙΔΑ   ΚΑΙ  ΔΩΡΙΕΙΣ

Η μυθολογία μας αναφέρει πως ο Δευκαλίων και η Πύρρα είχαν τρία παιδιά , τον Έλληνα , τον Αμφιτρύωνα και την Πρωτογένεια . Απ' τον Έλληνα και την νύμφη Ορσηίδα , γεννήθηκαν επίσης τρία παιδιά οι Ξούθος , ο Δώρος και ο Αίολος .    " Δώρος δ' ο δεύτερος , μοίραν του λαού λαβών παρά του πατρός αποικίζεται και υπό τον Παρνασσόν το όρος κτίζει πόλεις Βοιόν , Κυτίνιον , και Ερινέον , εξ ου Δωριείς . Επί δε Δώρου του Έλληνος οίκεε το Δωρικόν γένος ".

   Οι αρχαίοι συγγραφείς τοποθετούσαν τη Δωρίδα και τη Μητρόπολη των Δωριέων στην περιοχή όπου βρίσκονται σήμερα Γραβιά - Λιλαία - Δρυμαία , στην περιοχή , στο οροπέδιο δηλαδή , που περικλείεται απότα βουνά Παρνασσός , Οίτη και Καλλίδρομο , η σημερινή επαρχία Δωρίδας είναι η αρχαία Δρυοπίς , τμήμα της Αιτωλίας , και εκατοικείτο από Λοκρούς , τους Οζόλες Λοκρούς . Οι σημερινοί κάτοικοι της Δωρίδας έχουν απλή συνωνυμία με τους αρχαίους Δωριείς και είτε έφτασαν στην Ελλάδα απ' έξω ( κάθοδος των Δωριέων ) , είτε έιχαν γενάρχη τον Δώρο , τον γιό του Έλληνα .    ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΔΩΡΙΔΑΣ ( 426 π.Χ. ) .

   Ως κυριότερες Δωρικές πόλεις της αρχαιότητας αναφέρονται οι : Τολοφών ( Βιτρινίτσα ) , Φύσκος ( στη θέση του σημερινού Μαλανδρίνου ) , Κροκύλειο , Αιγίτιο , Καλλίπολη ( όπου ήταν μέχρι προ ετών το χωριό Κάλλιο ) .

   Όπως περιγράφει ο Θουκυδίδης στην ιστορία του , του Πελοποννησιακού πολέμου , , επειδή οι Φωκιείς και οι Αιτωλοί ήταν σύμμαχοι των Σπαρτιατών , το 426 π.Χ , ο στρατηγός των Αθηναίων Δημοσθένης , ύστερα από προτροπή των συμμάχων των Μεσσηνίων , εκστρατεύει κατά των Αιτωλών μέσω της σημερινής Δωρίδας .   Γρήγορα κυρίεψε την Ποτιδάνεια , το Κροκύλειο και το Τείχιο . Εκεί σταμάτησε και έστειλε τα λάφυρά του στο Ευπάλιο . Στη συνέχεια στράφηκε προς το Αιγίτιο το οποίο κυρίεψε αμαχητί γιατί οι κάτοικοι σκορπίστηκαν στα γύρω βουνά .

   Οι Αιτωλοί βοηθούμενοι από τους Βωμιείς , τους Καλλιείς και τους Αιγιτιείς επιτεθήκανε κατα των Αθηναίων και τους κατενίκησαν . Λίγοι κατάφεραν να σωθούν και να φτάσουν στη θάλασσα , στα καράβια τους . Ο Δημοσθένης δεν τόλμησε να γυρίσει στην Αθήνα φοβούμενος την οργή των Αθηναίων και έμεινε στη Ναύπακτο , όπου ήταν και οι σύμμαχοί του Μεσσήνιοι .

   Λίγα χρόνια μόνο πέρασαν απ' τα βάσανα του Πελοποννησιακού πολέμου ( 431-404 ) και το 388 κατεβαίνει ο Φίλιππος ο Μακεδών , καταλύει όλα τα υπάρχοντα τότε κρατίδια και ενώνει όλους τους Έλληνες υπό την ηγεσία του . Ο γιός του Μ.Αλέξανδρος με τους Έλληνες τώρα ενωμένους κατέκτησε όλο τον τότε γνωστό κόσμο και μετέφερε τον Ελληνικό πολιτισμό μέχρι το μακρυνό μας Αφγανιστάν και τις Ινδίες .

   Με το θάνατο όμως του Μ . Αλεξάνδρου ( 323 π.Χ .) , τα πράγματα γιά τους Έλληνες 'αλλαξαν όμως αμέσως . Το 321 εμφανίζονται οι Ρωμαίοι και υποτάσσουν την Ελλάδα , κάνοντας διαρκώς επιδρομές , και έφτασαν και μέχρι τη Δωρίδα .

   Η ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΓΑΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΟΥ .

   Στα 279 π.Χ. 213.οοο Γαλάτες , με επικεφαλής το Βρένο σαρώνουν την Ελλάδα . Ήταν στρατιώτες , άγριοι , σκληροί , αιμοδιψείς , φοβεροί στην όψη και πελώριοι στο ανάστημα .

   Στις Θερμοπύλες , βγήκαν 19,350 Έλληνες , απ' τους οποίους οι 7.750 ήταν Αιτωλοί και Δωριείς , γιά να τους φράξουν το δρόμο .

   Σκληρός αγώνας , οι Γαλάτες ρίχνονται στη μάχη , χωρίς συγκρότηση , χωρίς οργάνωση και τακτική , μπουλούκι , μουγκρίζοντας σαν θηρία άγρια , κραδαίνοντας τις σπάθες που τις κρατούσαν και με τα δυό τους χέρια , πράγμα που τους έκανε δυσκίνητους , ευάλωτους .

   Ο Παυσανίας ιστορώντας , αναφέρει , πως προχωρούσαν κατά των Ελλήνων με οργή και παράτολμο θάρρος , ασυλλόγιστα , σαν θηρία και η μανία τους αυτή κρατούσε ακόμα κι' όταν κατακόβονταν απά μαχαίρια και τσεκούρια , η τρυπιούνταν από δόρατα και βέλη , τραβούσαν τα βέλη ατ' τις λαβωματιές και ρίχνονταν μισοπεθαμένοι στη μάχη , όσο ανέπνεαν , όσο είχαν ακόμα ανάσα , ζωή .

   Αντίθετα , οι Έλληνες ελαφρείς και πειθαρχημένοι , με μεθοδικότητα , ψυχραιμία , συνοχή και τέλεια ταχτική τους έκαναν θραύση , και τους ανάγκασαν να οπισθοχωρήσουν . Την πρώτη μέρα οι Γαλάτες είχαν αμέτρητους νεκρούς , ενώ οι Έλληνες , μόνο 40 .   Την ίδια όμως τύχη είχαν οι Γαλάτες και τις επόμενες μέρες . Τότε ο Βρένος σκέφτηκε να εισβάλει στην Αιτωλία , με ένα τμήμα του στρατού του , ώστε να αναγκαστούν οι Αιτωλοί να φύγουν από τις Θερμοπύλες .

   Πήρε λοιπόν 40.000 στρατό , τον γύρισε πίσω και μέσω Θεσσαλίας μπήκε στην Αιτωλία , προχώρησε στη Δωρίδα και κατέλαβε το Κάλλιο . Ανήκουστα είναι τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Γαλάτες εδώ , κατά των ανυπεράσπιστων κατοίκων . Κατέσφαξαν όλους τους άνδρες΄, γέρους και παιδιά . Έπαιρναν τα νήπια απ' τα στήθη των μανάδων τους και όπως γράφει ο Παυσανίας , όσα ήταν παχιά τα έσφαζαν έπιναν το αίμα τους και μετά έτρωγαν το κρέας . Οι γυναίκες έπαθαν ακόμα φρικτώτερα βασανιστήρια , ακόμα και νεκρές τις βίαζαν .

   Οι γενναίοι Αιτωλοί και Δωριείς μόλις έμαθαν τη συμφορά , έσπευσαν και ρίχτηκαν σαν τα λιοντάρια στον αγώνα κατά των επιδρομέων . Τους πετσόκοψαν κυριολεκτικά , σε σημείο που λιγότεροι απ' τους μισούς κατάφεραν να γυρίσουν στις Θερμοπύλες .

   Ο Βρένος όμως είχε ακόμα πολλές δυνάμεις , με προδοσία τώρα βρέθηκε με 40.000 στρατό πίσω απ' τους Έλληνες και τράβηξε να λεηλατήσει τους Δελφούς . Οι Έλληνες τρομαγμένοι ζήτησαν χρησμό απ' το Μαντείο . Η Πυθία τους είπε πως αυτοί να κοιτάξουν τους εαυτούς τους να γλυτώσουν και να μην ασχοληθούν με το Μαντείο γιατί αυτό θα προστατευθεί μόνο του . Έτσι κι' έγινε και να πως .

   Οι Γαλάτες μόλις έφτασαν στους Δελφούς στρατοπέδευσαν κάτω απ' το Μαντείο να ξημερώσουν . Τη νύχτα οι Έλληνες τους επιτέθηκαν . Μέσα στο σκοτάδι όμως φοβερός σεισμός συγκλόνισε τον τόπο με υπόκωφη εφιαλτική βουή . Βροχή καταρρακτώδης και συνεχείς βροντές και κεραυνοί συμπλήρωναν την εικόνα της κολάσεως . Και σαν να μήν έφτανε αυτό πελώριοι βράχοι ξέκοβαν από ψηλά και έπεφταν απάνω τους σκοτώνοντας πολλούς μαζί , και από πάνω οι Έλληνες να τους σαιτέυουν με μανία .

   Οι Γαλάτες έπαθαν πανικό απ' το φαινόμενο , και ο πανικός μετεβλήθη σε παραλήρημα , πιστεύοντας ότι βγήκαν τα φαντάσματα του Υπέροχου , του Λαόδικου και του Πύρου και τους πολεμούσαν . Μέσα στην παράκρουσή τους και το αδιαπέρσατο σκοτάδι , ρίχτηκαν ο ένας στον άλλον και αλληλοσφάζονταν με πρωτοφανή μανία .

   Η καταστροφή τους ήταν ολοκληρωτική , σκοτώθηκαν 26.000 , αλλά και τις άλλες 14.000 τους παρέλαβαν οι Έλληνες στο δρόμο προς τις Θερμοπύλες και τους αφάνισαν , ούτε ένας δεν γλύτωσε . Ο Βρένος που είχε τραυματιστεί αυτοκτόνησε από ντροπή . Έτσι απαλλάχτηκε η Ελλάδα απ' τους αγριανθρώπους αυτούς .

          ΟΙ ΣΛΑΥΟΙ ΣΤΗ ΔΩΡΙΔΑ .

   Πολλά χωριά της Δωρίδας , κυρίως της ορεινής , όπως εξάλλου και άλλων περιοχών της χώρας έχουν ονόματα που μερικοί λένε πως είναι σλαύικα ( Νούτσομπρο , Βοστινίτσα , Γρανίτσα , Σουρούστι , Αγλαβίστα , Βιτρινίτσα κ.α ). Είναι γνωστό βέβαια ότι οι Σλαύοι κατέβηκαν στην Ελλάδα από τον 5ο αιώνα μ.Χ . Ξέρουμε π.χ. ότι στις 26 Οκτωβρίου του 570 μ.Χ. πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη αλλά αποκρούστηκαν .

   Με διάφορες επιδρομές διολίσθησαν νοτιότερα μέχρι την Πελοπόννησο όπου και εγκαταστάθηκαν ιδίως στα ορεινά , σαν νησίδες μεταξύ του Ελληνικού πληθυσμού . Ζούσαν απ' τις ληστείες και έγιναν μάστιγα γιά τον τόπο . Μάλιστα έκαναν και επαναστατικά κινήματα κατά του κράτους . Οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες Κώνστας το 658 και Ιουστινιανός ο Β' το 688 , τους εξανάγκασαν σε υπόταγή με τα όπλα . Δεν αποκλείεται κάποιοι από αυτούς να έφτασαν και στα ορεινά της Ρούμελης , άμφίβολο όμως αν τα ονόματα των χωριών είναι σλαύικα .

ΠΕΙΡΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΔΩΡΙΔΑΣ ( 1081-1377 ) .

   Στα 1081 μ.Χ. όπως αναφέρεται στο " Χρονικόν του Γαλαξειδίου " , κουρσάροι απ' τα μέρη της Δαλματίας και του Πρίντεζι , ήρθαν με τα καράβια τους και μποκάρισαν την Ναύπακτο , αλλά μη μπορώντας να την καταλάβουν πήγαν και χτύπησαν τη Βιτρινίτσα . Οι Βιτρινιτσιώτες έτρεξαν στο Γαλαξείδι και ζήτησαν βοήθεια . Εκεί που ετοιμάζονταν οι Γαλαξειδιώτες , ήρθε μαντάτο πως φτάνουν και εκεί οι κουρσάροι . Όλοι μαζί τώρα , Γαλαξειδιώτες , Βιτρινιτσιώτες και τα γύρω χωριά χτύπησαν τους κουρσάρους :

   " Έγινεν γουν πόλεμος φοβερός , όπου εβάστηξε πολλαίς ΄βρες και σκοτωμός αμέτρητος και όσοι κουρσάροι εγλύσασι , γοργόν εμβήκασι στα πλεούμενα κα εφύγασι".

   Στο " Χρονικό του Γαλαξειδίου " αναφέρονται και άλλες επιδρομές κατά των παραλίων της Δωρίδας από πειρατές , όπως το 1147-1222 μ.Χ. όπου κυριεύτηκε γιά μιά ακόμα φορ΄η Βιτρινίτσα που είχε αξιόλογο λιμάνι επί Φραγκοκρατίας .

   Στα 1204-1215 Σάλωνα και Λιδορίκι " τα εξουσίαζε το σπαθί του Κυρ Μιχαήλ Κομνηνού ". Ο διάδοχός του Ιωάννης Κομνηνός σήκωσε επανάσταση κατά του Αυττοκράτορος της Κωνσταντινουπόλεως και ζήτησε την βοήθεια των Λιδορικιωτών και Γαλαξειδιωτών . Σε μάχη που έγινε στη Λαμία ( Ζητούνι τότε ) , ορμήσανε οι Δωριείς με τα σπαθιά κατά του βασιλικού στρατεύματος αλλά " οι άλλοι οι πανάπιστοι και δολεροί τους αφίκασι τραβώντας χέρι και μη τρέχοντας εις βοήθειαν . Σκοτωθήκασι όλοι οι Λιδορικιώτες και ο κυρ Ιωάννης εγλύση με γοργόν άλογον ".

   Γιά την ιστορία της Δωρίδας , κατά την Βυζαντινή κυρίως εποχή , είναι αξιόλογη πηή το " Χρονικόν του Γαλαξειδίου " όπως το παρουσίασε ο Γαλαξειδιώτης ιστοριοδίφης Κων.Σάθας στο βιβλίο του " ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΑΝΕΚΔΟΤΟΝ ΤΟΥ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥ " που εκδόθηκε το πρώτον το 1862 και αργότερα το 1962 .

   Περικοπές του ΧΡΟΝΙΚΟΎ , που αφορούν στη Δωρίδα θα σας δώσουμε σε ξεχωριστή μας αναφορά , γιά να αποκτήσετε ολοκληρωμένη εικόνα .

   ΦΡΑΓΚΟΙ , ΚΑΤΑΛΑΝΟΙ ΚΑΙ ΕΝΕΤΟΙ ΣΤΗ ΔΩΡΙΔΑ .

   Το 1204 μ.Χ. καταλήφθηκε η Κωνσταντινούπολη από τους Φράγκους Σταυροφόρους . Την Ελλάδα την μοιράστηκαν τότε με τους Ενετούς γιατί με τα καράβια αυτών έκαναν την εκστρατεία . Οι Ενετοί , σα ναυτική δύναμη , πήραν τις παραλιακές πόλεις και τα κάστρα όπως της Ναυπάκτου , Μονεμβασιάς , Κορώνης , Μεθώνης κ.α . και πιάσανε και τα νησιά . Οι Φράγκοι κρατήσανε την Αθήνα , το Μυστρά και άλλα στεργιανά μέρη . Από τότε η Ελλάδα έγινε ξέφραγο αμπέλι . Άλλοτε με πόλεμο , άλλοτε με αγοραπωλησίες , δωρεές η προίκες , ολόκληρες περιοχές άλλαζαν αφεντάδες , μεταξύ των ξλενων κατακτητών , Ενετών , Καταναλών και άλλων επιδρομέων .

   Το 1310 , κάτι Ισπανοί τυχοδιώκτες , που τους λέγανε Καταλανούς , έδιωξαν τους Φράγκους και κατέλαβαν Φάρσαλα , Λοκρίδα , Λιδορίκι και Αθήνα . Ο Αυτοκράτορας Ανδρόνικος κάλεσε τους κατοίκους των περιοχών αυτών να πολεμήσουν τους επιδρομέις με την υπόσχεση ότι του λοιπού " θα κυβερνιώνται του κεφαλιού τους , και δεν θα πληρώνουν φόρο ". Σε μάχη που έγινε νίκησαν τους Καταλανούς , αλλά έπεσε διχόνοια μεταξύ τους και οι Καταλανοί γύρισαν πίσω και πήραν ανεμπόδιστα το Λιδορίκι και άλλα μέρη .

   Το 1377 βρίσκουμε τον Τοπάρχη των Αθηνών που έστειλε ο Βασιλιάς της Αρραγωνίας να διορίζει αυτός τον Αυθέντη του Λιδορικίου .

         Η ΔΩΡΙΔΑ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΚΙΚΟ ΖΥΓΟ 1372 - 1821

   Πολλοί νομίζουν πως η Ελλάδα υπετάγη στους Τούρκους το 1453 , τότε δηλαδή που έπεσε και η πρωτεύουσ του Βυζαντινού κράτους , η Κωνσταντινούπολη . Δεν είναι όμως έτσι . Η Τουρκοκρατία σε πολλές περιοχές της Ελλάδος άρχισε πολύ νωρίτερα .

   Το 1372 ο Σουλτάνος Οχράν είχε στην ουσία καταλύσει το Βυζαντινό κράτος και είχε αφαιρέσει απ' αυτό , εκτός απ' τη Μ.Ασία και το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδος . Μόνο η Κωνσατνινούπολη και η γύρω περιοχή τηςδεν είχαν πέσει στα χέρια του .

   Το 1397 ο Βαγιαζίτ που είχε ως πρωτεύουσα του Οθωμανικού κράτους την Ανδριανούπολη , ξαπλώθηκε και προς την Ελλάδα και κατέλαβε τα Σάλωνα . Τους Φράγκους όμως και τους Ενετούς δεν κατάφερε να τους διώξει αμέσως και έτσιστην Ελλάδα προστέθηκε και ένα ακόμα αφεντικό .

   Ο Δεσπότης του Μωρέως , Θεόδωρος Παλαιολόγος στα 1404 επωφελήθηκε από μιά ήττα που 'επαθε ο Βαγιαζίτ στην Άγκυρα και έδιωξε τους Τούρκους απ' τη Φωκίδα και πήρε αυτός " Σάλωνα , Λιδορίκι , Γαλαξείδι και τα άλλα αχαμνότερα χωριά ". Έρχεται όμως καταπάνω του ο Μπέης του Ζητουνίου και μη μπορώντας να βαστάξει πούλησε Σάλωνα , Γαλαξείδι , Λιδορίκι , και Βιτρινίτσα σε κάτι Φραγκοπαπάδες , που τους λέγανε Αδελφάτο της Ιερουσαλήμ .

   Ήρθαν οι Φραγκοπαπάδες με τρεις γαλέρες να πάρουν τα αγορασθέντα μέρη , αλλά λίγοι καθώς ήτανε ζήτησαν απ' τους Γαλαξειδιώτες και Λιδορικιώτες να βοηθήσουν αντί χρημάτων . Οι Λιδορικιώτες δέχτηκαν , πήραν τα χρήματα και με όρκους επικύρωσαν τη συμφωνία . Πέρασε λίγος καιρός και οι Φράγκοι δεν έβλεπαν βοήθεια , είπαν τότε στους Λιδορικιώτες ότι είναι επίορκοι και να επιστρέψουν τα χρήματα .

   " Οι Λιδορικιώτες γελώντας τους παράγγειλαν πως να μη τους πειράξουν γιατί θα τους προδώσουν στους Τούρκους και θα τους σφάξουν . Και όσο γιά τον όρκο που έδωσαν δεν πιάνεται γιατί οι Φράγκοι δεν πιστεύουν στον αληθινό Χριστό και είναι αντίχριστποι και όποιος τους γελάσει είναι συχωρεμένος απ' το Θεό . Και έτσι τους εφάγασι τα φλωρία οι Λιδορικιώτες μασκαρεύοντάς τους και ύστερα . Αλλά τέτοιοι κουτοί που είναι οι Φράγκοι , τέτοια και χειρότερα έπρεπε να πάθωσι ".

   Το 1435 ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος που δεν είχε γίνει ακόμα Αυτοκράτορας και ήταν τότε Δεσπότης ( Κυβερνήτης , θα λέγαμε ) του Μωριά , προσπάθησε να διώξει τους Τούρκους από την Ελλάδα . Με αρκετό στρατό πέρασε στη Στερεά Ελλάδα και κατέλαβε τα Σάλωνα , το Λιδορίκι και τη γύρω περιοχή .

   Ο Μουράτ σαν έμαθε το μαντάτο , φεύγει απ' την Ασία που ήταν και έρχεται στη Στερεά . Βοηθούμενος και από το Φράγκο Δούκα της Αττικής το Νέριο , που δεν ήθελε την επικυριαρχία του Παλαιολόγου , διώχνει τον Παλαιολόγο και τον αναγκάζει να τραβηχτεί στην Πελοπόννησο . Ο Μουράτ πήρε πάλι υπό την κατοχή του την Βοιωτία , τη Φωκίδα και τη Δωρίδα .

   Και έτσι φτάνουμε στα 1453 που έπεσε ολοσχερώς η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ολόκληρη η Ελλάδα υπετάγη στους Τούρκους .

        ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ ΤΩΝ ΔΩΡΙΕΩΝ ( 1453 - 1770 )

   Όπως είδαμε , η Δωρίδα πατήθηκε από τον Μουράτ στα 1435 . Στα 1456 γίνεται η πρώτη Επανάσταση στο Λιδορίκι , αλλά στοιχεία και λεπτομέρειες γι'αυτή δεν έχουμε .

   Στα 1571 - 1574 μετά τη νικηφόρα γιά τα Χριστιανικά όπλα ναυμαχία της Ναυπάκτου , οι Αιγιώτες , οι Γαλαξειδιώτες , οι Σαλωνίτες και οι Λιδορικιώτες ορκίστηκαν στην εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα , στο Γαλαξείδι , να σηκώσουν επανάσταση κατά των Τούρκων .

   Ένας Αιγιώτης όμως πρόδωσε το μυστικό και οι Μωραίτες γλύτωσαν το μαχαίρι του Τούρκου καταφεύγοντας στη Μάνη . Οι Ρουμελιώτες έχοντας τις διαβεβαιώσεις ότι θα τους ενισχύσουν οι Φράγκοι και οι Ναυπάκτιοι , κινήθηκαν να καταλάβουν τα Σάλωνα , αλλά οι Φράγκοι και οι Ναυπάκτιοι ούτε που φάνηκαν .Είδαν τότε ότι μόνοι τους δε μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα και γύρισαν στα χωριά τους . Ο Μπέης των Σαλώνων τους παράγγειλε να μην ανησυχούν και αυτός τους συχωράει και μάλιστα να πάνε τα πρώτα κεφάλια των χωριών να προσκυνήσουν και έκανε όρκο στο σπαθί του να μην πειράξει κανένα .

   " Ακούσατε γουν το τρομερό γέλασμα που τους έκανε ο Μπέης και το μαρτυρικό θάνατό τους .Το βράδυ τους έκανε τραπέζι και μετά διέταξε και τους επιάσασι ένε-ένε και τους εδέσασι με σίδερα και τους εβάλασι σε ένα σκοτεινό μουντρούμι . Και εκεί με τα σπαθία τους εσφάξασι 'ολους , ογδοήκοντα χωρίς να λείπει κανένας . Εσκοτωθήκασι γουν οι πρώτοι κεφαλάδες και τα ανδρειωμένα παλικάρια με απιστία μεγάλη .

Ακούσατε , 22 Γαλαξειδιώτες , 3 Βουνιχωρίτες , 2 Πεντεορίτες , 3 Αγιαθυμιώτες , 10 Βιτρινιτζιώτες , 3 Κισελιώτες , 2 Βιδαβίτες , 20 Λιδορικιώτες και 14 Σαλωνίτες , όλοι γιά την πατρίδα και τη θρησκεία συμπαθημένοι από όλες τις αμαρτίες ".

   Το 1687 ο Επίσκοπος Σαλώνων Φιλόθεος με οπλαρχηγό τον Κούρμα υψώνει τη σημαία της Επαναστάσεως στ Σάλωνα . Ο κούρμας πέφτει σαν αητός καταπάνω στους Τούρκους του Λιδορικίου και τους εξολοθρεύει . Σκοτώθηκαν ως δύο χιλιάδες . Άλλοι καπεταναίοι επαναστατούν και ελευθερώνουν όλη τη Δυτική Ελλάδα .

   'Ετσι έχουμε τώρα καπεταναίους , τον Κούρμα στην Παρνασσίδα και τη Δωρίδα , το Μειντάνη και το Σπαθογιάννη στην Αιτωλακαρνανία , το μικρό Χορμόπουλο στο Πατρατζίκι , το Σουμίλα και το Βαλαωρίτη στην Ήπειρο . Γιά να μην επέρχεται σύγχυση και παρεξηγήσεις μεταξύ των καπεταναίων , με πρωτοβουλία του Γιάννη Λουδωρέκα και του Σλαύου Διαμάνοβιτς , έγιναν δύο στρατόπεδα που περιλάμβαναν το πρώτο τα αρματολίκια του Κούρμα και του Μειντάνη , με έδρα το Λιδορίκι και το άλλο του Σουμίλα και του Χόρμοβα , με έδρα το Καρπενήσι .

   Σαν να μην έφταναν οι Ενετοί και οι Τούρκοι ήρθε τώρα να προστεθεί και νέος δυνάστης των Ελλήνων . Ο Ηγεμόνας της Μάνης Λυμπεράκης Γερακάρης ( Τουρκολυμπεράκης ) ένας πρώην πειρατής . Ήρθε με ισχυρή δύναμη και έπιασε το Καρπενήσι και με την προκήρυξή του ζητούσε υποταγή τουβ πληθυσμού και πληρωμή φόρων επί ποινή θανάτου . Μάλιστα αφάνισε κυριολεκτικά την Άρτα .

   Οι Ενετοί με ανησυχία είδαν να καταλύεται η κυριαρχία τους σε Ρούμελη και Ήπειρο και ζήτησαν τη συνδρομή των ντόπιων να εξοντώσουν τον Τουρκολυμπεράκη με την υστεροβουλία να συντρίψουν κι' αυτούς άμα ξεμπέρδευαν με τον πρώτο .

   Ο Λυμπεράκης Γερακάρης κινήθηκε κατά των Σαλώνων αφανίζοντας τα χωριά . Βγήκαν να τον αντιμετωπίσουν ο Δεσπότης Σάλώνων Φιλόθεος και ο Κούρμας με Σαλωνίτες και Λιδορικιώτες . Στη μάχη απάνω σκοτώθηκαν και ο Φιλόθεος και ο Κούρμας .

Αυτά έγιναν στα 1694 . Στα 1750 - 1760 η Δωρίδα και η Παρνασσίδα επαναστατούν γιά άλλη μιά φορά .

   Οι αρματωλοί Χρήστος Μηλιώνης , απ' το Παλιοξάρι , ο Βέργος Βλαχαρμάτας απ' το Μαυρολιθάρι , τ' αδέρφια Λάμπρος και Μήτρος Τσεκούρας απ' το Γαλαξείδι , ο Γιάννης Βονιχωρίτης και αρκετοί άλλοι , σηκώνουν μπαιράκι στις επαρχίες Δωρίδας και Παρνασσίδας . Βγήκε να τους αντιμετωπίσει , ανάμεσα Μαλανδρίνο και Λιδορίκι , ο Μπεκήρ Αγάς αλλά και αυτόν καιπολλούς άλλους Τούρκους σκότωσαν οι Έλληνες .

   Μετά οι Τσεκουραίοι και ο Βλαχαρμάτας έδωσαν νέα νικηφόρα μάχη μεταξύ Βονιχώρας και Πέντε Ορίων με σκοπό να χτυπήσουν τα Σάλωνα . Τη νύχτα στρατοπέδευσαν πάνω απ' τα Σάλωνα που είναι κάτι βράχια ώσπου να ξημερώσει . Τους επιτέθηκαν όμως οι Τούρκοι και σκοτώθηκε ο οπλαρχηγός Αραπογιώργος απ' την Αγιά Θυμιά .

   Ο Χρήστος Μηλιώνης πέρασε στην Αιτωλία και συνέχεια στην Άρτα όπου αιχμαλώτισε τον Κατή και δυό Αγάδες . Αυτό έκανε κρότο στην Τουρκία και εκδόθηκε Σουλτανικό φιρμάνι στους Δερβεναγάδες της Αιτωλίας Μουχτάρ Κλεισούρα και Μαυρομάτη να εξοντωθεί ο Μηλιώνης . Τα 'μαθε αυτά ο Χρήστος Μηλιώνης και φυλαγόταν αποτελεσματικά . Τότε μπήκαν σε ενέργεια τα γνωστά στους Τούρκους μέσα . Ο δόλος και η μπαμπεσιά . Έβαλαν το φίλο του Μηλιώνη , Σουλειμάν να τον πιάσει η να τον σκοτώσει . Ο Σοτλειμάν κάλεσε τον Μηλιώνη στο σπίτι του και του έκανε ένα πλούσιο τραπέζι . Μετά του είπε ποιός ήταν ο σκοπός του και τον κάλεσε να παραδοθεί γιατί αν τον άφηνε να φύγει θα έχανε αυτός το κεφάλι του . Ο Μηλιώνης αρνήθηκε και τον είπε άπιστο φίλο . Ο Σουλειμάν προσβλήθηκε και επειδή ήταν και αυτός παλληκάρι κάλεσε τον Μηλιώνη να μονομαχήσουν . Αυτό και έγινε και κατά σύμπτωση σκοτώθηκαν και οι δυό .

Τρία πουλάκια κάθονται στη ράχη στο λημέρι

τόνα τηράει τον Αλμυρό , τ' άλλο τηράει το Βάλτο .

Το τρίτο το καλλίτερο μοιρολογάει και λέγει :

Κυριέ μου τι να γίνηκεν ο Χρήστος ο Μηλιώνης

μηδέ στο Βάλτο φάνηκε , μηδέ στην κρύα βρύση .

Μας είπαν πέρα πέρασε , κ' εμβήκε μες την Άρτα

Κ' επήρε σκλάβο τον Κατή , μαζί με δυό Αγάδες ,

Κι' ο μουσελίμης τ' άκουσε βαριά του κακοφάνει .

Τον Μαυρομμάτη έκραξε και τον Μουχτάρ Κλεισούρα

Εσείς αν θέλετε ψωμί αν θέλετε πρωτάτα ,

το Χρήστο να σκοτώσετε τον Καπετάν Μηλιώνη .

Έτζι προστάξ' ο Βασιλιάς και μούστειλε φιρμάνι

Παρασκευή ξημέρωνε - ποτέ να μ' είχε φέξει -

κι' ο Σουλειμάνης στάλθηκε να πάγει να τον εύρει

στον Αλμυρό τον έφτασε κι' ως φίλοι φιληθήκαν

ολονυχτίς επίνανε όσο να ξημερώσει .

Και πριν να φέξει η αυγή , πέρασαν τα λημέρια

κι ο Σουλειμάνης στάλθηκε να πάγει να τον εύρει

στον Αλμυρό τον έφτασε , κ' ως φίλοι φιληθήκαν

Ολονυχτίς επίνανε όσο να ξημερώσει .

Και πριν να φέξει η αυγή , πέρασε στα λημέρια

κ' ο Σουλειμάνης φώναξε τον Καπετάν Μηλιώνη

Χρήστο σε θέλει ο Βασιλιάς , σε θ'ελουν οι Αγάδες

Όσο ν' οΧρήστος ζωντανός , Τούρκο δε προσκυνάει :

Με το τουφέκι τρέξανε να φάγει ο ένας τον άλλον

Φωτιά εδώσαν στη φωτιά , πέφτουν κι' οι δυό στον τόπο .

Και φτάνουμε στην μεγάλη Επανάσταση του 1770 , την Επανάσταση του Ορλώφ όπως είναι γνωστή .

                Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1770

   Οι Ρώσοι απ' τα πρώτα κι' όλας χρόνια της πτώσης της Κωνσταντινούπολης , έδειξαν ενδιαφέρον γιά την τύχη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας . Ο Ιβάν ο Γ' το 1482 είχε παντρευτεί μιά ανηψιά του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου τη Θεοδώρα , κόρη του αδελφού του Θωμά . Και καθώς ο Παλαιολόγος δεν άφησε κληρονόμους , ο Ιβάν θεωρούσε ότι κληρονόμος όλης της Αυτοκρατορίας ήταν η γυναίκα του Θεοδώρα και συνεπώς ήταν προίκα της . Γι' αυτό μ'αλιστα αντικατέστησε τη Ρωσική σημαία με το Βυζαντινό δικέφαλο αετό , ο δε Πέτρος ο Α' ονόμαζε τον εαυτό του Αυτοκράτορα των Ρωσο- Γραικών και στη σημαία του έγραφε ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ .

   Στα 1770 λοιπόν η Αυτοκράτειρα Αικατερίνη η Μεγάλη , παρακινάει τους Έλληνες σε γενικό ξεσηκωμό , με την υπόσχεση ότι θα στείλει αμέτρητο στρατό γιά την απελευθέρωση του γένους και το θρίαμβο της Ορθοδοξίας .

   Αλλά όπως όλοι οι μεγάλοι έτσι κι' αυτή ήθελε να κάνει τις δουλειές της , γιατί βρισκόταν σε πόλεμο με τους Τούρκους και αντίς γιά αμέτρητες δυνάμεις έστειλε τον φίλο της τον Ορλώφ με ένα ισχνότατο σώμα που μόνο στα παράλια έκανε την παρουσία του και με ασήμαντη δράση .Και σαν να μην έφτανε αυτό υπογράφει συνθήκη με πους Τούρκους και αφήνει τους Έλληνες στα κρύα του λουτρού .

   Την εποχή εκείνη , ( 1770 ) , ο Λωπής στο Λιδορίκι , ο Κομνάς Τράκας στα Σάλωνα και ο Γιάννης Καλπούζος στη Λειβαδιά υψώνουν τη σημαία τιυ Σταυρού . Ο Λωρής αφού ξεκαθάρισε τη Δωρίδα απ' τους Τούρκους μπήκε και στη Ναυπακτία και κυρίεψε τη Λομποτινά .

   Ο αρματωλός όμως των Κραβάρων Σουσμάνης το πήρε σν βαρειά προσβολή να μπεί δηλαδή άλλος στο αρματωλίκι του και ζήτησε τη σύμπραξη των Αλβανών να τον διώξει . Αλλά και ο Λωρής το ίδιο έκανε . Μάλιστα προχώρησε σ' όλα τα Κραβαριτοχώρια και ρήμαξε τον τόπο .

   Ο Σουσμάνης τον χτύπησε στη Ζελίτσα και τον σκότωσε , αλλά σε λίγο οι Αλβανοί και του Σουσμάνη και του Λωρή ενώθηκαν και σκότωσαν και το Σουσμάνη . Ανενόχλητοι τώρα πιά οι Αλβανοί πέρασαν απ' το λεπίδι τα περισσότερα χωριά της περιοχής , και της Δωρίδας φυσικά .

   Από το 1770 - 1779 ολόκληρη η Ελλάδα λούστηκε στο αίμα από τους Τούρκους και Αλβανούς και θαύμα πως έζησε η φυλή . Αλλά και οι Τούρκοι δεν πέρασαν καλύτερα απ' τους Αλβανούς . Μέχρι που τους έζευαν στο αλέτρι και τους μαστίγωναν σαν βόδια . Στα 1779 όμως ο Χασάν Πασάς τους πετσόκοψε στην Τρίπολη . Ούτε ένας απ' τις 10.000 που ήταν δεν γλύτωσε .

   Μετά το θάνατο του Λωρή , καπεταναίους τώρα στη Δωρίδα και Παρνασσίδα βρίσκουμε το ξακουστό Βλαχοθανάση απ' τη Βουνιχώρα , το Γεώργιο Ανδρούτσο ( πατέρα του Δυσέα ) απ' τις Λειβανάτες και τον Κόλια απ' το Λιδορίκι .

   Δίνουν μάχες νικηφόρες στην Ιτιά , το Ξεροπήγαδο και στα Πέντε Όρια , στην τελευταία , ο Βλαχοθανάσης α;πό το ένα μέρος κι'απ' τ' άλλο οι Βιδαβιώτες , Ανδρούτσος και Κόλιας , έβαλαν στη μέση τιυς Τούρκους και " τους εθέρισαν ως χόρτα ". όσοι γλύτωσαν με αρχηγό τους το Σελήμ Μπέη , τράβηξαν πανικόβλητοι προς τις Καρούτες και κλείστηκαν σ' ένα ερημοκκλήσι . Μετά τριήμερη πολιορκία αναγκάστηκαν να παραδοθούν κι' αυτοί . Ο μέχρι τότε αγέρωχος Σελήμ τρέμοντας απ' το φόβο του έσκυψε και φίλησε το τσαρούχι του Ανδρούτσου και τον ρωτούσε πόσα φλουριά θέλει να τον αφήσει ελεύθερο . Το παρακάτω τραγούδι μας τα λέει καλύτερα :

Πολλά τουφέκια πέφτουνε ψηλά στα Πέντε Όρνια

Το τι τουφέκια ναν' αυτά και θλιβερά βροντάνε

Μήνα σε γάμο πέφτουνε , μήνα σε πανηγύρι

Μηδέ σε γάμο πέφτουνε , μηδέ σε πανηγύρι

Μον' ο Αντρούτσος πολεμά με Τούρκους κι' Αρβανίτες .

Ακούει μιά ψιλή φωνή απ' το Βλαχοθανάση .

Που είσαι και δε φαίνεσαι , Αντρούτσε ξακουσμένε

Να 'ρθείτε να μας βγάλετε από τους κερατάδες .

Κ' Αντρούτσος εξεκίνησε με το σπαθί στο χέρι

Βλέπει τους Τούρκους πούφευγαν σα γίδια , σα κατσίκια

Άλλοι πήραν τα Σάλωνα κι' άλλοι το Λιδορίκι

Κ' ο Μπέης ο Σελήμ Μπεης πάει κα ' ταις Καρούταις

Κ' επήγε κ' αποκλέιστηκε σ' ένα παλιοκλησάκι.

Δέκα μερούλες πολέμά και δέκα μερονύχτια

Κ' Αντρούτσος τον απόκλεισε , κ' Αντρούτσος τόνε πιάνει .

Τι χάλευες , τι γύρευες Μπέη στα Βιλαέτια ;

Εδώ ν' Αντρούτσος ξακουστός , Αντρούτσος ξακουσμένος

Ποτέ Τούρκο δε σκιάζεται , ούτε και Αρβανίτες

Σκύφτειτου πέρνει τη ποδιά και του φιλέι το χέρι .

Εγώ μαι ο Σελήμπεης , ο ξακουστός ο Μπέης ,

Να μου χαρίσεις τη ζωή ακόμ' αυτή την ώρα ,

Να στείλω μες τη μάνα μου γιά να με ξαγοράσει

Εγώ δεν είμαι γιά φλωριά , δεν είμαι και γιά γρόσια

Μον ' είμ ' Αντρούτσος ξακουστός και θα σε απολύσω

Άντε να πας στο σπίτι σου , πίσω στους εδικούς σου .

   Νέα μάχη δίνεται σε λίγες μέρες στο Μαλανδρίνο όπου νικήθηκαν οι Τούρκοι , αλλά σκοτώθηκαν οι γενναίοι οπλαρχηγοί Κώστας Σουμάνης και Μήτρος Δεδούσης .

   Μετά οι κλέφτες πήγαν να χτυπήσουν τη Ναύπακτο . Είχε ορκιστεί ο Γ.Αντρούτσος να σκοτώσει τον Μουχτάρ Μπέη της Ναυπάκτου επειδή του αιχμαλώτισε και απάνθρωπα σκότωσε τον αγαπημένο ψυχογιό του απ' την Ξυλογαιδάρα . Επέμεινε μάλιστα και πήρε μαζί του και τον πολέμαρχο Βλαχοθανάση που ήταν τότε 70 χρονών :

Σήκω ψυχοπατέρα μου η άνοιξη μας πήρε

να πάμε κα' τον Έπαχτο να κάψουμε σεράγια

και το κεφάλι του Πασά να βάλουμε σημάδι.

Βρε Καπετάνιε άσε με εγέρασα ο καημένος .

   Στη μάχη σκοτώθηκε ο Βλαχοθανάσης γιατί ακάλυπτος όρμησε με το γιαταγάνι του κατά πάνω στους Τούρκους . Άλλη μάχη δίνουν στη συνέχεια οι Έλληνες στη Βίδαβη απ' έξω. Η μάχη κράταγε σκληρή και αιματηρή τρεις ώρες και η πλάστιγγα της νίκης δεν έλεγε να γείρειπρος κανένα . Αίφνης ο Γεώργιος Καραπλής ξιφήρης ορμάει και παίρνει το κεφάλι του Μπέη του Λιδορικίου , ύστερα απ' αυτό οι Τούρκοι το βαλαν στα πόδια .

Η λαική μούσα τραγούδησε κι' αυτή τη νίκη των Ελλήνων με το παρακάτω τραγούδι :

Λάλησε ο κούκος στα βουνά κ' η πέρδικα στα πλάγια

Κι' ακόμα δεν εβγήκανε ψηλά οι Καραπλαίοι

Σαν που να κάνουνε Λαμπρή και το Χριστός Ανέστη ;

Ο Γιάννος στην Αγιά Θυμιά γιατρεύει τις πληγές του

Κι' ο Γιώργος επολέμαγε στη Βίδαβη απ' όξω

Τραβάει ο Γιώργος το σπαθί και σκότωσε το Μπέη

Κ' οι Τούρκοι πέρνουν τα βουνά και με τρομάρα φεύγουν .

Σε άλλη μάχη που έγινε αργότερα στο δρόμο μεταξύ Γλαξειδίου και Πέντε Ορίων σκοτώθηκε και ο Γιώργος Καραπλής , ο αδελφός του ο Γιάννης είχε σκοτωθεί πρωτήτερα :

Μοιρολογούν οι Τούρκισες , κλαίνε οι μπεγοπούλες

Μα κλαίνε και τον Καραπλή τον ξακουσμένο κλέφτη

Τον σκότωσε στον πόλεμο ο σκύλος ο Μανίκας

που τόσα χρόνια φάγανε μαζί ψωμί κι' αλάτι .

   Μετά την αποτυχία της Επανάστασης του Ορλώφ και δω , οι κλεφταρματωλοί καπεταναίοι αδυνάτισαν από παλληκάρια και σκόρπισαν . Ο Αντρούτσος πήγε στα καράβια του Λάμπρου Κατσώνη .  Οι άλλοι οπλαρχηγοί πιάστηκαν σε παγίδα που τους έστησε ο Μπέης των Σαλώνων Τσακή Οβάκη . Τους έταξε θέσεις δερβεναγάδων και τους κάλεσε στα Σάλωνα να τους δώσει τάχα τους διορισμούς τους . Έκανε και όρκους να μην πειράξει κανένα , πήγαν λοιπόν και ο Μπέης τους έκανε το τραπέζι στο Σαράι του. Μετά το γεύμα σ' ένα νεύμα οι τσοχατζαραίοι άρπαξαν τους δύστυχους καλεσμένους και με πυροβολισμούς και ρόπαλα τους σκότωσαν .  Ήταν ο Ηλίας Βιδαβιώτης , ο Θανάσης Βαρελάς απ' τα Πέντε Όρια, ο Αλέξης Καλόγηρος και ο Κώστας Κραβαρίτης .

Εσείς πουλιά της Λιάκουρας κι' αηδόνια του Σαλώνου

Και συ πετρίτη γλήγορε που πας στις Καταβόθρες

Χαιρέτα μου την Κλεφτουργιά το Γιάννη Δυοβουνιώτη

Τούρκους να μη πιστέψουνε κι' Αγάδες Σαλωνίτες

Γιατί πιστεύτηκα κι' εγώ στο γιό του Μουσταφάγα

Και τώρα κοίτομαι στη γη κορμί χωρίς κεφάλι

Δίχως τα παλληκάρια μου και δίχως τ' άρματά μου .

   Παρ' όλα αυτά περί το τέλος της εκατονταετίας 1700-1800 έξω απ' το Λιδορίκι και το Μαλανδρίνο δύσκολα μπορούσε να ξεμυτήσει Τούρκος .

        ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΕΣ .

Πάρτε μανάδες τα παιδιά , παπάδες τους Αγίους .

Άστε λεβέντες τ' άρματα κι' αφήστε τα τουφέκια

σκάψτε πλατειά , σκάψτε βαθειά , όλα σας τα κιβούρια

και τ' αντρειωμένα κόκκαλα ξεθάψτε των γονιών σας

Τούρκους δεν επροσκύνησαν , Τούρκοι μη τα πατήσουν...

   Όσο δυνατότερα χτυπάει ο γύφτος το σφυρί του , πάνω στ' αμώνι , τόσο πιό πολύ κλωτσάει αυτό προς τα πίσω, έτσι έγινε και τώρα με τους Έλληνες . Όσοι επέζησαν απ' τις σφαγές των Τουρκαλβανών στα 1770 , αντέδρασαν και γρήγορα ξαναζώστηκαντ' άρματα και βγήκαν κλέφτες στα βουνά .

   Την εποχή εκείνη και μέχρι το 1821 έχουμε στον κόσμο συνταρακτικά επαναστατικά γεγονότα . Πρώτα την ανακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας , στα 1776 , μετά ακολουθεί η Γαλλική Επανάσταση του 1789 , που γκρεμίζει το απολυταρχικό καθεστώς .

   Τα κηρύγματα των Επαναστατών , Ισότητα -Δικαιοσύνη - Αδελφοσύνη , γίνονται συνθήματα εξεγέρσεως όλων των υπόδουλων λαών . Πρώτοι οι Ιταλοί " καρμπονάροι "οργανώνουν στη Γαλλία την απελευθέρωση και ενοποίηση της Ιταλίας . Το παράδειγμα των Ιταλών το μιμούνται και οι Έλληνες στο Παρίσι και ιδρύουν το " Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον " μιά καμουφλαρισμένη οργάνωση που είχε γιά σκοπό τη διάδοση των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης μέσα και έξω απ' την Ελλάδα με απώτερο σκοπό την απελευθέρωση .

   Και στο εσωτερικό όμως , ακούσθηκε ο απόηχος της Γαλλικής Επανάστασης και πολλές κρυφές ελπίδες δημιουργούνται στον κόσμο ότι ο Ναπολέων θα διώξει τους Τούρκους .

   Τα βουνά ξαναγεμίζουν κλεφτουργιά και νέος επαναστατικός άνεμος επικρατεί . Διάσημοι κλέφτες και αρματωλοί όπως οι Κατσαντωναίοι , ο Λάμπρος Κατσώνης , ο Γιάννης Σταθάς , ο Παπαβλαχάβας ,ο Νικοτσάρας , ο Γεωργάκης Ολύμπιος , ο Γεώργιος Ανδρούτσος , ο Βλαχοθανάσης , ο Τσαμ Καλόγηρος , οι Κολοκοτρωναίοι και πλήθος άλλοι , μπρος πίσω την εποχή εκείνη , ανεμίζουν τις λερές φουστανέλλες τους στα βουνά ενώ γεμίζει το Αιγαίο με επιδρομικά καράβια που προκαλούν υον τρόμο και κουρσεύουν τα Τούρκικα όπου εμφανίζονται .

   Ο Ρήγας με τα θούριά του , οι κλέφτες με τα καριοφύλια τους και οι τραγουδιστάδες της λευτεριάς με τα κλέφτικα τραγούδια τους διατρανώνουν την απόφαση του γένους ν' αποτινάξει επί τέλους τον αβ΄σταχτο ζυγό .

   Στα 1814 ένα πολύ μεγάλο άλμα γίνεται γιά την οργάνωση του απελευθερωτικού αγώνα . Είναι η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας , γεγονός που έβαλε τα θεμέλια γιά την εξέγερση του 1821 . Στις παραμονές του γενικού ξεσηκωμού των Ελλήνων , η σαπίλα στο Τουρκικό Κράτος φαίνεται πως είχε προχωρήσει σε βαθμό διαλύσεως , Αυτό έγινε αντιληπτό όχι μόνο από τους Έλληνες , αλλά και από άλλους υπόδουλους στους Τούρκους λαούς . Έτσι ο Σουλτάνος την εποχή εκείνη είχε πολλές σκοτούρες στο κεφάλι του .

   Ο Αλή Πασάς επαναστατεί κατά της Κωνσταντινουπόλεως και ζητάει τη βοήθεια των Ελλήνων , οι Έλληνες γιά το δικό τους βέβαια σκοπό του την υπόσχονται ώστε να τον ενθαρρύνουν στην αποστασία του.

   Ο Πασάς της Πτολεμαίδας , οι Δρούσκοι της ανατολής , οι φίλαρχοι Άραβες της Μέκκας και της Μεδίνας , ο Σάχης της Περσίας και οι Σέρβοι επαναστατούν επίσης .

Έτσι φτάνουμε στο 1821 .

   Πριν όμως προχωρήσουμε στην περιγραφή της Επαναστατικής περιόδου , θα αναφερθούμε , με συντομία , γιά τους Αρματωλούς και τους Κλέφτες που ήταν και οι πρωταγωνιστές της .

Πότε θα'ρθεί μιάν άνοιξη θα 'ρθ' ένα καλοκαίρι

γιά να ζωστούμε τ' άρματα και τα χρυσά τσαπράζια

να βγούμε κλέφτες βρε παιδιά , κλεφτες στα κορφοβούνια .

Αράδ' αράδα τ' άρματα στα πεύκα θα κρεμάμε

και θα να στένουμε χορό , και κάθε μας τραγούδι

θα΄ναι βροντή από σύγνεφο , φωτιά απ' αστροπελέκι

θα μας τρομάζουν τα θεριά θα προσκυνούν οι Τούρκοι.

Κ.Κρυστάλλης .

ΑΡΜΑΤΩΛΟΙ ΚΑΙ ΚΛΕΦΤΕΣ .

   Οι οπλαρχηγοί Πανουργιάς , Σκαλτσοδήμος , Διάκος , Κοντοσόπουλος ( Γεράντωνος ) , Σαφάκας , Καλύβας κλπ . ήταν Αρματωλοί - Καπεταναίοι στα διάφορα αρματωλίκια όπως των Σαλώνων , του Λιδορικιού , της Λειβαδιάς και άλλων . Πριν όμως γίνουν αρματωλοί ήταν κλέφτες , ας δούμε όμως τι ήταν οι Αρματωλοί και τι ακριβώς οι Κλέφτες .

         Κ Λ Ε Φ Τ Ε Σ .

   Στην Τουρκοκρατία η λέξη κ λ έ φ τ η ς δεν είχε την ίδια έννοια που έχει σήμερα , δηλαδή του κακοποιού , του κακού , γενικά , ανθρώπου. Αντίθετα είχε την έννοια του παλληκαριού , του λεβέντη , του απροσκύνητου , του σκληρού πολεμιστή . Όσοι δεν μπορούσαν να αντέξουν τη σκλαβιά , άρπαζαν το τουφέκι και έβγαιναν στο..κλαρί ...

" Μάνα σου λέω δεν μπορώ τους Τούρκους να δουλεύω

δεν ημπορώ δεν δύναμαι , εμάλιασε η καρδιά μου ,

θα πάρω το τουφέκι μου να πάω να γίνω κλέφτης ".

   Το τρίστιχο αυτό τα λέει όλα , η κλεφτουργιά άρχισε σχεδόν μαζί με την υποδούλωση του Γένους . Οι Τούρκοι δυνάστες σκότωναν , βίαζαν , άρπαζαν και έκαιγαν συνέχεια , δικαιοσύνη δεν υπήρχε , το δίκιο το είχε όποιος έδινε τα ..περισσότερα . Αυτό ανάγκαζε πολλούς να βγαίνουν στα βουνά , ήταν συγκροτημένοι σε σώματα ( μπουλούκια ) με επικεφαλής τον καπετάνιο . Η πειθαρχία ήταν σκληρή και ολόγος του καπετάνιου Νόμος . Κέντρα των κλεφτών ήταν τα απρόσιτα βουνά .

Βασίλη μ' κάτσε φρόνιμα να γένης νοικοκύρης

για ν' αποχτήσης πρόβατα , γιά ν' αποχτήσης γίδια

χωριά κι αμπελοχώραφα , κοπέλια να δουλεύουν .

Μάνα μ' εγώ δεν κάθομαι να γένω νοικοκύρης

και να 'μαι σκλάβος των Τουρκών κοπέλι των αγάδων .

Φέρε μου τ' αλαφρό σπαθί και το βαρύ τουφέκι

να πεταχτώ σαν το πουλί ψηλά στα κορφοβούνια

να βρω λημέρια των κλεφτών γιατάκια καπετάνιων...

       ΑΡΜΑΤΩΛΟΙ ΚΑΙ ΚΛΕΦΤΕΣ

   Απ' τα βουνά ροβόλαγαν και πολεμούσαν τον Τούρκο , ήταν προστάτες των Ελλήνων , αλλά και αυτών των Οθωμανών , όταν φέρονταν καλά στους Έλληνες , όπως ήταν επίσης σκληροί και σε κάθε Έλληνα Τουρκολάτρη . Ήταν με λίγα λόγια προστάτες των αδικουμένων. Η ζωή τους ήταν ένας συνεχής πόλεμος νύχτα μέρα και τέλειωνε πάντα με βόλι πάνω στη μάχη . Αυτή ήταν εξ' άλλου και η ευχή τους " Καλό βόλι ".

Τρία πουλάκια κάθονταν ψηλά στη Βουνιχώρα

τόνα τηράει τη Λιάκουρα και τ' άλλο την Κωστάρτσα

το τρίτο το καλλίτερο ρωτάει τους διαβάτες .

Διαβάτες που διαβαίνετε στρατιώτες που περνάτε

μην είδατε τσ' αρματωλούς και το Βλαχοθανάση

που γέρασε αρματωλός στους κλέφτες καπετάνιος .

Εψές προψές τον είδαμε στον Έπαχτο απόξω

δυό μέρες επολέμαγε με Τούρκους τρεις χιλιάδες .

Αντρούτσο τι κλειστήκαμε σα ναμαστα γυναίκες

το γιαταγάνι τράβηξε κι ένα γιουρούσι κάνει .

Πέφτουν τα βόλια σα βροχή κανόνια σα χαλάζι

τρεις μπάλες του ερίξανε πικρές φαρμακωμένες

η μιά τον πήρε στο λαιμό η άλλη μεσ' το χέρι

η τρίτη η φαρμακερή τον βρήκε στο κεφάλι .

Κόψετε το κεφάλι μου να 'χετε την ευχή μου

Κι ο Αντρούτσος βγαίνει μιά φωνή πικρή φαρμακωμένη

παιδιά τραβάτε τα σπαθιά κι αφήτε τα τουφέκια

να μη μας πάρει η Τουρκιά του βλάχου το κεφάλι

που γέρασε αρματωλός στους κλέφτες καπετάνιος .

Και ο Ανδρούτσος μοιρολογώντας το χαμό του γεροκλέφτη λέει :

Πέντε παιδιά μου σκότωσαν και το Βλαχοθανάση

πέντε πλευρά μου τσάκισαν και τη δεξιά μου πλάτη ...

   Στις κακουχίες οι κλέφτες ήταν σκληροί και τρομεροί στον πόλεμο . Γνώριζαν και το τελευταίο λιθαράκι στα βουνά και έτσι πετσόκοβαν πάντοτε πολλαπλάσιους Τούρκους . Μακρυά όμως απ' τα σπίτια τους , ζούσαν ζωή σκυλίσια . Το γνωστό δημοτικό τραγούδι το λέει με τρόπο σπαραχτικό .

Μαύρη ζωή που κάνουμε εμείς οι μαύροι κλέφτες

ποτέ μας δεν αλλάζουμε και δεν ασπροφορούμε .

και αλλού πάλι...

Παιδιά μ' σα θέλτε λεβεντιά και κλέφτες να γενήτε

εμένα να ρωτήσετε πως τα περνούν οι κλέφτες

Σαράντα χρόνια έκανα στους κλέφτες καπετάνιος

ζεστό ψωμί δεν έφαγα , ζεστό και χοβολίσιο

όλη μερούλα πόλεμο το βράδυ καραούλι .

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ .

   Όλοι ξέρουμε ότι στο Μωριά η Επανάσταση επίσημα κηρύχτηκε στις 25 Μαρτίου 1821 . Στην Αγία Λαύρα , τη μέρα του Ευαγγελισμού και μετά τη λειτουργία ο Επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης .

   Ας δούμε όμως πότε και πως κηρύχτηκε η Επανάσταση και στη Στερεά Ελλάδα , γιά τη Δωρίδα θα μιλήσουμε ξεχωριστά .

   Ζυγώνοντας η 25η Μαρτίου , όλοι οι Έλληνες περίμεναν το σύνθημα να πέσουν απάνω στον τύραννο . Η Λειβαδιά τότε ήταν η πιό τρανή πόλη της Ελλάδας μετά τα Γιάννενα , είχε πάνω από 10.000 ψυχές , απ' αυτές 6.000 ήταν Έλληνες , 2.000 Τούρκοι και οι υπόλοιποι Αρβανίτες , Εβραίοι και άλλοι . Η Αθήνα ήταν ένα χωριό με 2-3.000 . Από τη Λειβαδιά λοιπόν έπρεπε να ξεκινήσει ο αγώνας γιά να πετύχει .

   Έτσι στις 23 Μαρτίου ο Θανλασης Διάκος , που ήταν καπετάνιος στο αρματωλίκι της Λειβαδιάς , στέλνει το πρωτοπαλλήκαρό του , το Βασίλη Μπούσγο , ένα ατρόμητο πολεμιστή, με γράμματα στους άλλους καπεταναίους της Ρούμελης και με την εντολή να περάσει και στο Μωριά να δει τους οπλαρχηγούς και να πάρει οδηγίες .

   Φτάνει ο Μπούσγος στην Αράχωβα , βρίσκει τον Παπαλεξαντρή , πάει μετά στα Σάλωνα βρίσκει τον Πανουργιά και φεύγει γιά το Γαλαξείδι . Βρίσκει εκεί τους προεστούς δίνει και σ΄αυτούς γράμματα του Διάκου και τους ζητάει καίκι να περάσει πέρα .

- Γύρνα πίσω μαύρε μου , του λένε , ο Μωριάς καίγεται και του δείχνουν τα καράβια που έρχονταν εκείνη την ώρα απ' το Αίγιο γεμάτα Τούρκους που είχαν συνθηκολογήσει και έφευγαν προς τη Ρούμελη ελεύθεροι .

   Γυρίζει τρέχοντας ο Μπούσγος να φέρει τη χαρμόσυνη είδηση στο Διάκο . Φτάνει στο χάνι του Ζεμενού κατά τα μεσάνυχτα , βρίσκει μέσα να κοιμούνται δυό Τούρκοι ταχυδρόμοι . Αμέσως πονηρεύτηκε πως αυτοί κάποιο μαντάτο πήγαιναν στον Βοεβόδα της Λειβαδιάς . Καιρό δεν χάνει , παραλαβαίνει αυτός τον ένα κι ο συνοδός του τον άλλο και τους κόβουν τα κεφάλια . Ψάχνει και βρίσκει απάνω τους γράμμα του Πασά των Σαλώνων προς τον Πασά της Λειβαδιάς που του έλεγε ότι οι Γκιαούρηδες ξεσηκώθηκαν και να λάβει τα μέτρα του .

   Τρέχει αμέσως στη Λειβαδιά και το δίνει στο Διάκο , δεν υπήρχε καιρός γιά χάσιμο . Μαζεύει ο Διάκος τους προεστούς σε συμβούλιο το πρωί . Εν τω μεταξύ όμως μαθαίνει ο Βοεβόδας Χασάν το φόνο των δύο Τούρκων απ' τον Μπούσγο και στ'ελνει να τον φωνάξει , αντί όμως γι' αυτόν πάει ο Διάκος .

  - Αυτός ο σκύλος ο Μπούσγος , λέει ο Πασάς , σκότωσε δυό βασιλικούς ανθρώπους και θα του πάρω το κεφάλι τώτα .

  - Τι λες Πασά μου , ο Μπούσγος δεν έφυγε στιγμή από δίπλα μου , τον παίρνω απάνω μου , απαντά ο Διάκος .

  - Και ποιός ωρέ χάλασε τους ανθρώπους μου ;

  - Που να ξέρω ...και κάνει πως σκέφτεται .

  - Τι σκέφτεσαι ωρέ τζάνουμ Διάκο καπετάν ;

  - Να Πασά μου , ποιός άλλος , εκείνος ο ζορμπάς ο Δυσέος , αυτός έμαθα πως κάνει κατά δω με 7.000 και θα χαθούμε όλοι μας...

   Τρόμος έπιασε τον Πασά στο άκουσμα του Δυσέα Αντρούτσου .

  - Και τι θα κάνουμε τώρα ωρέ Διάκο ;

  - Εγώ λέω , απαντάει ο Διάκος , να μου δώσεις ένα χαρτί να πάω στα γύρω χωριά να μαζώξω ανθρώπους και να τον βαρέσω .

   Του δίνειο Χατζή Χασάν Πασάς το χαρτί κι' έτσι ο Διάκος επίσημα έκανε στρατολογία όχι βέβαια γιά τον Χασάν αλλά γιά τον εαυτό του . Ταχύτατα συγκέντρωσε ως χίλια τουφέκια .

   Παίρνει τους προεστούς της Λειβαδιάς και νύχτα πάει στο Μοναστήρι του 'Οσιου Λουκά στο Δίστομο , εκεί τον περίμεναν ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαίας και οι οπλαρχηγοί Δυοβουνιώτης , Πανουργιάς και άλλοι , έγινε συμβούλιο και αποφασίστηκε αμέσως χωρίς καμιά καθυστέρηση να σηκλωσουν τ' άρματα , γιατί ο Πασάς θα είχε μάθει τα καθέκαστα γιά το Μωριά κι' η Λειβαδιά δεν τους χώραγε πιά .

   Ξημέρωνε 27η Μαρτίου 1821 , πρωί-πρωί έγινε λειτουργία απ' το Δεσπότη Ησαία στην εκκλησία του μοναστηριού και μετά δοξολογία . Ο Ησαίας κρατώντας στο ένα χέρι το σταυρό και στ' άλλο τη σημαία έκανε δέηση γιά την απελευθέρωση του γένους . Οι λυγμοί έπνιγαν τη φωνή του , μετά κοινώνησαν όλοι και βγήκαν στο προαύλιο , εκεί ο Ησαίας με τη σημαία στο χέρι ευλόγησε ένε-ένε τα παλληκάρια που του φιλούσαν το χέρι και τη σημαία . Φιλήθηκαν ο ένας με τον άλλο πήραν συχώρεση και ορκίστηκαν η να λευτερώσουν την πατρίδα η να πεθάνουν...

   Χωρίς χρονοτριβή οι καλόγηροι μαζί με τους Στειριώτες όρμησαν και πετσόκοψαν τους Τούρκους στο Δίστομο ενώ ο Διάκος τράβηξε κατά τη Λειβαδιά ...

Η ΔΩΡΙΔΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ 1821 .

  Πριν προχωρήσουμε στην ιστόρηση των γεγονότων της Επανάστασης , ας δούμε όμως σε ποιά κατάσταση βρισκόταν η Επαρχία μας το 1821 .

   Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας , αλλά και πριν απ' αυτή , στα ορεινά της Ρούμελης κατέφυγαν Ηπειρώτες και Θεσσαλοί γιά να γλυτώσουν πότε απ' τους Ενετούς , πότε απ' τους Φράγκους και προ παντός απ' τους Τούρκους που σαν ..κατεβασιά στο πέρασμά τους ξερρίζωναν τα πάντα .

   Αυτοί ήταν γνήσιοι Έλληνες , Χριστιανοί Ορθόδοξοι και μιλούσαν μόνο την Ελληνική γλώσσα . Μερικά χωριά και τοποθεσίες πήραν ονόματα Τούρκικα ίσως και Σλαύικα, Λατινικά και Αρβανίτικα . Στη Δωρίδα οι Τούρκοι είχαν εγκατασταθεί κυρίως στο Λιδορίκι , στο Μαλανδρίνο και στα κάτω χωριά . Μεμονωμένοι όμως εγκαταστάθηκαν γιά μικρά η μεγάλα διστήματα και στα ορεινά , δεν είναι σωστό αυτό που λέγεται πως στα ορεινά χωριά δεν πάτησε Τούρκος , όπως θα δούμε στην ιστορία του Σαφάκα , ένα ομόλογο του 1773 , που έγινε στην Αροτίνα , το υπογράφει σαν μάρτυρας ένας Τούρκος ο Αλή Τσάμης . Άλλο ομόλογο , στη Ζελίστα με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου 1801 το υπογράφει και ένας Μουσταφάς Αργυροκαστρίτης , επίσης ο Διάκος βγήκε στο κλαρί γιατί στην Αρτοτίνα σκότωσε ένα Τούρκο .

   Επίσης έχουμε πολλές τοποθεσίες με Τούρκικα ονόματα όπως π.χ. Τουρκόπλ' ( Τουρκόπουλο ) , Τσούκα και Αζιζ , η βρύση στο Ψηλό Χωριό , Βεληγκέκα η βρύση στο Βλαχοβούνι , Καρά Ισάρ στην Αρτοτίνα , Γρέκιζα στο Διχώρι ( Κωστάρτσα ) κλπ . Το σπουδαιότερο όμως είναι πως έχουμε ένα σωρό λέξεις Τούρκικες που χρησιμοποιούνταν και χρησιμοποιούνται στην καθημερινότητά μας , όπως : Αχούρι = σταύλος  ,  Ζαιρές = τροφή , Ντορβάς = σακούλι , Χαγιάτι = μπαλκόνι , Μπουχαρές = τζάκι , Χαμπέρ = νέο , Ασκέρι = κόσμος , Μπουλούκι = άτακτο πλήθος , Χάνι= πανδοχείο , Ταίνι = φαγητό , , Καράς = μαύρος , Αλάνι =παλιόπαιδο , Χαράμι = σε κακό , Τζερεμές = πρόστιμο .

   Ακόμα όλα τα τραγούδια της τάβλας , τα κλέφτικα που λέμε , αναφέρονται στα βάσανα της Τουρκοκρατίας , τέλος αν οι ορεινοί δεν είχαν καμιά ενόχληση δεν θ'αβγαιναν στα βουνά κλέφτες , ούτε θ' άρπαζαν πρώτοι τα καριοφύλια , μικροί και μεγάλοι , γιά να πολεμήσουν τους Τούρκους γιά οχτώ ολόκληρα χρόνια .

   Η Δωρίδα επί Τουρκοκρατίας είχε διαιρεθεί σε δυό Καζάδες ( Επαρχίες ) , του Λιδορικιού και του Μαλανδρίνου . Ο Καζάς του Λιδορικιού είχε το 1814 κατά τον Γάλλο Πουκεβίλ , 44 χωριά με 5.800 κατοίκους και ο Καζάς του Μαλανδρίνου 24 χωριά με 2.765 κτοίκους . Όλη η παραλιάκή Δωρίδα ήταν στιφλίκια του Αλή Πασά και του γιού του Μουχτάρ , μάλιστα ο Αλής , άπληστος καθώς ήταν , το 1818 ζήτησε επ' τους πρόκριτους των Σαλώνων Κεχαγιά και Παπαγεωργόπουλο να του μεταβιβάσουν και όλον τον ελαιώνα , ήρθε όμως η Επανάσταση το 21 , και γλύτωσε .

   Οι μόνιμοι Τούρκοι στα χωριά ζούσαν όπως και οι Έλληνες , μιλούσαν κυρίως Ελληνικά , τραγουδούσαν , χόρευαν και γλεντούσαν όπως οι Έλληνες , με τους Έλληνες . Μόνο στη θρησκεία , την οικογένεια και το επίσημο ντύσιμο διέφεραν . Ήταν Μωαμεθενοί , έπαιρναν πολλές γυναίκες και φόραγαν στενόβρακα αντί γιά φοτστανέλλες , ήταν ΄πμως άρπαγες , υπερόπτες  και κακούργοι , ζούσαν σε βάρος των Ελλήνων χωρίς να κάνουν καμιά δουλειά . Οι Δωριείς όμως ήταν λαός ανυπότακτος , το 1453 κατελήφθη η Δωρίδα και στο 1455 έκαναν την πρώτη επανάσταση , δυό χρόνια μετά δηλαδή , έκτοτε και επί 400 χρόνια βρισκόταν σε πόλεμο με τους Τούρκους , διαρκώς .

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΙΜΑΤΗΡΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ( 1821-29 )

   Στις 24 Μαρτίου 1821 0 Πανουργιάς κήρυξε την επανάσταση στο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία των Σαλώνων . Οι Τούρκοι κλείστηκαν στο κάστρο της πόλης και μάχονταν λυσσαλέα . Όταν είδαν ότι το κάστρο θα έπεφτε , ζήτησαν να φύγουν με τα όπλα τους γιά τη Λειβαδιά η την Λαμία .

- Μωρέ εγώ γι' αυτά τα παλιοσίδερα πολεμάω , λέει ο Πανουργιάς και τους στρίμωξε με το Γκούρα περισσότερο ώσπου παραδόθηκαν . Πήραν οι Έλληνες 600 όπλα και οπλίστηκαν ισάριθμα παλληκάρια , γιατί πολλοί αντίς γιά όπλα είχαν τσεκούρια , μαχαίρια δρεπάνια και δ'κούλια ακόμα .

   Απ ' τις 23 Μαρτίου ο Πανουργιάς είχε ειδοποιήσει το Σκαλτσοδήμο , που ήταν καπετάνιος συ' αρματωλίκι του Λιδορικιού , να είναι έτοιμος . Ο Σκαλτσάς είχε τότε 60 παλληκάρια , έστειλε αμέσως τον Παπαντρέα και το Θανάση Μανίκα στα ορεινά χωριά γιά στρατολόγηση . Πράγματι , αστραπή , οι αητοί του Βαρδουσιού γύρισαν τα χωριά κι' αμέσως μαζεύτηκαν 30 Νουτσομπριώτες , 45 Βοστιντσιώτες , 15 Κωσταρτσιώτες , 10 Κριατσιώτες , 55 Πενταγιώτες , 10 Σουρουστιώτες , 20 Τριστενιώτες και 80-100 Αρτοτινοί , μα οι πιό πολλοί ήταν απ' τα Παλιοξάρια , κάπου 100 .

Στις 28 Μαρτίου 1821 ο Σκαλτσοδήμος με τον Αναγνώστη Λιδωρίκη και τα παλληκάρια του πάνε στο κτήμα του Λιδωρίκη , μεταξύ Λιδορικιού και Μαλανδρίνου . Μέσα στο κτήμα υπήρχε ένα εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής , πήγε κι' ο Παπαγιώργης Πολίτης απ' τη Σεργούλα και ξημερώνοντας η 29 Μαρτίου νύχτα έκανε λειτουργία , κοινώνησε τα παλληκάρια και ευλόγησε τη σημαία και τα όπλα .

   Τα παλληκάρια ορκίστηκαν στη σημαία του σταυρού Ελευθερία η Θάνατο .

   Aμέσως ο Σκαλτσάς μοίρασε το μικρό του στράτευμα , σε δυό σώματα , το ένα με επικεφαλής τον ίδιο στράφηκε κατά του Λιδορικιού και το άλλο υπό τον χαλβατζή κατά του Μαλανδρίνου . Πυροβολώντας και αλαλάζοντας οι Σκαλτσοδημαίοι μπήκαν στο Λιδορίκι , οι Τούρκοι πανικόβλητοι κλε'ίστηκαν στα σπίτια τους και άρχισαν τον πόλεμο . Ο αντίλαλος των όπλων , οι φωνές οι βρισιές , ανακατωμένες με τους σκουσμούς που έκαναν οι άμαθες από τέτοια χανούμισες , αντιβοούσαν στις χαράδρες των Βαρδουσιών και της Γκιώνας και έφερναν στους ορεινούς το χαρμόσυνο άγγελμα της λευτεριάς .

   Η μάχη κρατούσε δυό μέρες και οι Τούρκοι , δεν έλεγαν να το βάλουν κάτω . Τότε ο Σκαλτσάς άρχισε να βάζει φωτιά , βλέποντας αυτό ο Γιουσούφ Εφέντης , γιά να γλυτώσει ύψωσε λευκή σημαία . " Η αγριότητα της μορφής του Σκαλτσά , και τα ματωμένα γιαταγάνια ήταν το καλλίτερο επιχείρημα γιά την παράδοση των Τούρκων ".

   Έξαλλοι οι Έλληνες , με επικεφαλής τη σημαία του σταυρού , με σάλπιγγες , τούμπανα και καραμούζες , και ανεμίζοντας τις λερές φουστανέλλες τους διέσχισαν τρεις φορές το Λιδορίκι , πέρα -δώθε πηδώντας και χορεύοντας . Έτσι πανηγύρισαν τη νίκη τους .

   Στο Μαλανδρίνο , οι Τούρκοι αμύνονταν σθεναρά από σπίτι σε σπίτι , σπεύδει και προς τα ' κει ο Σκαλτσάς και σε δυό μέρες τους πετσοκόβει . Έτσι ξεκαθάρισε η Δωρίδα απ' τους Τούρκους αλλά μόνο προσωρινά , όπως θα δούμε παρακάτω .

   Όσοι Τούρκοι βρέθηκαν σε χωριά και έφεραν αντίσταση σκοτώθηκαν . Τα τοπονύμια της Δωρίδας , Τουρκόρεμε , Αγά το κοτρόνι , Τουρκόπουλο κ.α μάλλον έχουν προέλθει από σκοτωμένους Τούρκους . Οι Τούρκοι όμως ήταν πολλοί , σαν την λερναία ύδρα , ένα κεφάλι έκοβες δυό ξεφύτρωναν , οι Έλληνες λίγοι , ας μη νομιστεί όμως πως οι Τούρκοι δεν ήταν πολεμιστές , σκυλιά μαύρα ήταν , γεννημένοι και αυτοί εδώ πάπου προς πάπου , πίστευαν τον τόπο δικό τους και τους Έλληνες δικαιωματικά δούλους βτους , χαρακτηριστική είναι η κουβέντα που είπε ένας Αγάς που κρυμένος πίσω από μιά κοτρόνα τουφέκαγε .

- Γιατί ωρέ Έλληνες μας πολεμάτε ; Τι έχετε μαζί μας ; Εμείς εδώ δε γεννηθήκαμε , μαζί δε μεγαλώσαμε , τι θέλετε από μας ;

- Εμείς είμαστε Χριστιανοί και σεις Μωχαμέτηδες .

- Και γιατί δε γίνεστε και σεις ωρέ Μωχαμέτηδες να είμαστε ένα ; απαντάει ο Αγάς .

Γράφει επίσης ο Αχμέτ Ντεμπρεβίστα στις 8 Σεπτεμβρίου 1828 από την Λομποτινά :

" Κίτζο Τζαβέλα

Βοιτσά

...λέγεις ότι ο τόπος είναι Ελληνικός , ήξευρε ότι εγώ όπου έχυσα τόσον αίμα και καθώς λέγεις άλλο τόσο θέλεις χύσει και συ τότε θα φας Κραβαρι και Λιδωρίκι , πλην μη στέλνεις και μαζώνεις καρβουνιαρέους ότι αυτοί διά κάρβουνα ηξεύρουν και όχι διά ντουφέκι . Πολλά λέγεις , εγώ σου λέω σύρε από κει που ήλθες ορφανέ ότι σε λυπάμαι όπου μείνητε τρεις Σουλιώτες και θα χαθήτε ούλοι . Τόπος Ελληνικός είμαι εγώ και νησαλά θέλεις με γνωρίσει γλήγορα μωρέ Κίτζο .

Ο του Κραβάρου Ντερβέναγας

Αχμέτ Ντεμπρεβίστα ".

   Όπως και παραπάνω γράψαμε , οι Τούρκοι δεν δούλευαν καθόλου , ζούσαν σε βάρος των ραγιάδων . Ως επάγγελμα είχαν τη ληστεία , την αρπαγή και τον πόλεμο . Δεν ήταν καθόλου δειλοί , έπεφταν στη φωτιά του πολέμου πολλές φορές γιά γούστο η από φιλότιμο . Οι κλέφτες όταν είχαν καιρό να πολέμήσουν γράφαν στους Τούρκους και τους προκαλούσαν να έρθουν στο τάδε μέρος να πολεμήσουν . Αυτοί από φιλότιμο πήγαιναν και σκοτώνονταν .

   Γράφει ο Κατσαντώνης στο Βεληγκέκα μέσα στ' άλλα :

- Να βγείς Βελή μου στ' Άγραφα , να βγείς ν' ανταμωθούμε .

- Κι' ο Βεληγκέκας τ' άκουσε πολύ του κακοφάνει .

Στα γόνατα σηκώθηκε και το σπαθί του ζώνει

- Πούσε τσαούση ογλήγορε μάσε τα παλληκάρια ,

Να πάμε να βαρέσουμε το σκύλο Κατσαντώνη .

   Επίσης ο καπετάν Γιάννης Ρούκης ( απ' την Αρτοτίνα ) , απ' το Μοναστήρι του Κουτσουρού , στην Πλέσσια , παραγγέλνει : Λάτε βρε Τούρκοι να ρίξουμε και κανένα τουφεκάκι , τι το τρώμε χαράμι το ψωμί του Σουλτάνου σας του Μουράτη .

   Οι ΄Τούρκοι , κ'εδώ από φιλότιμο , πήγαν , έγινε μάχη τρεις μέρες και σκοτώθηκαν καμιά διακοσαριά απ' αυτούς .

Αγώνες φοβεροί , όμως , έγιναν στη Δωρίδα σ'όλο το διάστημα της Επανάστασης . ήταν βλέπεις πέρασμα γιά το Μωριά και η Τούρκοι δεν την άφηναν εύκολα . Έτσι στις 19 Σεπτεμβρίου 1821 ο Τουρκικός στόλος κανονιοβολεί τη Βιτρινίτσα χωρίς όμως αξιόλογες ζημιές , μετά πήγε στο Γαλαξείδι όπου βρήκε την πόλη έρημη , χωρίς μάχη κυρίεψαν 34 πλοία , και τα άλλα μη μπορώντας να τα κινήσουν τα έκαψαν .

   Στις 7 Σεπτεμβρίου 1823 , ο Σκόντρα Πασάς κατεβαίνει σαν σίφουνας , δίνει μάχη στο Καρπενήσι και στα Καγκέλια και ξεχύνεται προς Κράβαρα . Ο Πλάτανος λαι τα γύρω χωριά προσκύνησαν , ενώ τα ψηλότερα Κραβαριτοχώρια δεν προσκυνούν και κλείνονται στις αποκλείστρες . Το ίδιο και τα γύρω χωριά της Αρτοτίνας κλείνονται στην αποκλέιστρα των Βαρδουσιών , είναι σε μιά σπηλιά σε γκρεμό , απάτητη..

   Στις 28 Ιουνίου 1824 οι Τούρκοι , βγαίνουν απ' τη Ναύπακτο και χτυπούν τη Δωρίδα , αλλά ο Τριαντάφυλλος Αποκορίτης , ο γενναίος αυτός αξιωματικός του Σκαλτσά , επικεφαλής ολιγαρίθμων Δωριέων τους συγκράτησε και τους έκανε να υποχωρήσουν πίσω στη Ναύπακτο .

   Τον Ιούνιο του 1825 , ο Σεληχτάρ Πασάς περνέι το Καρπενήσι φτάνει στη Στίστα και τραβάει προς Λιδορίκι , ο κόσμος πάγωσε , ακούει Τούρκο και τρέμει . Πιάνουν πάλι τις αποκλείστρες , τότε έπεσε στον κόσμο πείνα φοβερή . Το 1826 ήταν χειρότερο απ' το 1825 , γιά τη Δωρίδα , η πείνα και οι αρρώστειες ξεκληρίζουν τον κόσμο , δεν είχαν και βόλια .

Γράφει ο Σκαλτσάς προς την Κυβέρνηση .

" Τροφές έως τώρα εγδέρναμε τον κόσμο και πέρναμε τη χαψιά απ' το στόμα των παιδιών τους . Τώρα απηύδησαν και αυτοί δίνοντας και όποιος έχει και κανένα σπυρί γέννημα , το έβαλε στις αποκλέιστρες και οι στρατιώται τώρα είναι πάντες άποροι άνευ τροφής . Λοιπόν αντιπαρακαλώ να μας προφτάσετε με τροφάς και πολεμοφόδια όσον τάχος .

Ο Πατριώτης

Δήμος Σκαλτσάς .

18 Μαρτίου 1826

Έκ Γρανίτζης "

   Η Διοίκηση τότε δίνει εντολή να σταλούν 200 οκάδες μπαρούτι και μολύβι γιά βόλια , διότι " οι κάτοικοι κατέφυγον εις τα σπήλαια και τα βάραθρα ".

   Με το πέσιμο του Μεσολογγιού , το 1826 , έπεσε και όλη η Ρούμελη και κάθε αντίσταση στον Τούρκο σταμάτησε , πολλοί καπεταναίοι προσκύνησαν και οι αγωνιστές έφυγαν γιά να γλυτώσουν τη ζωή τους και τις φαμελιές τους , ο Σκαλτσοδήμος όμως με τους Δωριείς του στέκεται απροσκύνητος .

   Ο Κιουταχής μετά το Μεσολόγγι , πλημμύρισε τη Δωρίδα και γιά να ξεμπερδεύει μ'αυτή , αποφασίζει να χτυπήσει τα ορεινά παό Πενταγιού και πάνω . Γίνεται μάχη στην Πενταγιού ( 30-7-1826 ) και οι Τούρκοι αποδιώχνονται προς το ποτάμι Κόκκινος και πιάνουν του Σκορδά το Χάνι . Ο Σκαλτσάς ροβολάει από Βοστινίτσα και Γρανίτσα με τα παλληκάρια του και πέφτοντας σαν το γεράκι στις κότες , τους πετσοκόβει . Γιόμισε το ποτάμι από κουφάρια και λαβωμένους .

   Όπως είπαμε όμως οι Έλληνες ήταν λίγοι και χωρίς βόλια ...

" Ανάρια ..ανάρια τα ριχναν οι Κλέφτες τα τουφέκια

κι'ήταν οι μαύροι λιγοστοί , κι' ήταν οι μαύροι λίγοι

πέντ' 'εξη οχτώ νομάτοι

και 'κείνοι..λαβωμένοι "

...όπως λέει και το τραγούδι .

   Ο Σαφάκας προσκύνησε κι' ο Σκαλτσάς μη μπορώντας να κάνει τίποτα , έφυγε απροσκύνητος προς το Μωριά . Η Δωρίδα είναι πάλι σκλαβωμένη , αλλά αυτ'ός όμως ήταν ο σφαδασμός του θεριού .

   Το 1827 η Κυβέρνηση διορίζει τον Καραισκάκη αρχιστράτηγο όλης της Στερεάς κι η Δωρίδα ζώνεται πάλι στ' άρματα . Έρχονται όμως πάλι 5.000 Τούρκοι απ' το Καρπενήσι , γίνονται άγριες μάχες στην Οξυά , Αβόρανη και Τέρνοβα με τον Κίτσο Τζαβέλλα .

   Το 1828 , το Μάη , νέα επιδρομή των Τούρκων στα χωριά Αγιαθυμιά , Βοτνιχώρα , και Πέντε Όρια και νέα φυγή στις αποκλείστρες , στο Κάριο ( μεταξύ Συκιάς και Λευκαδιτιού ) , και στα Βαρδούσια . Φτάνουν και εκεί οι Τούρκοι , αλλά οι σπηλιές είναι απάτητες και οι Έλληνες αμύνονταν ακόμα και με λιθάρια !

   Η Επανάσταση όμως έχει ..κριθεί , και η λευτεριά του Γένους είχε κερδηθεί . Οι Ευρωπαίοι είδαν ότι η Τουρκία δεν ήταν πιά Αυτοκρατορία αλλά ένα πτώμα που δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα , έτσι στις 6 Ιουλίου 1827 υπόγραψαν τη συνθήκη του Λονδίνου αναγνωρίζοντας την ανεξαρτησία της Ελλάδας . Οι Τούρκοι όμως δεν αναγνώρισαν τη συνθήκη αυτήπαρά μόνο το Σεπτέμβριο του 1829 . Μάλιστα μερικοί δεν ήθελαν να το βάλουν κάτω και στις 25 Σεπτεμβρίου 1829 ο Δημ .Υψηλάντης δίνει την τελευταία μάχη του ιερού αγώνα στην Πέτρα της Κωπαίδας . Οι Τούρκοι νικήθηκαν και πάραπολλοί πνίγηκαν στα έλη της , τότε , λίμνης Κωπαίδας .  

   Την ίδια μέρα στο Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου , πάνω απ' το σημερινό χωριό , Υψηλάντης , υπογράφτηκε συμφωνία ν' αποχωρήσουν οι Τούρκοι . Έτσι κι 'έγινε , οι τελευταίοι Τούρκοι έφυγαν προς τη Λαμία , όπου λίγο πιό έξω ήταν τα σύνορα της ελεύθερης πιά Ελλάδας .

  

ΜΑΧΕΣ ΣΕ ΟΜΕΡ ΕΦΕΝΤΗ ΚΑΙ ΛΕΥΚΑΔΙΤΙ . .

   Τον Ιούνιο του 1822 ο Μπερκόφτσαλης , που ήταν στη Λάρισα , διατάχτηκε απ' το Σουλτάνο , να στρατολογήσει 30.οοο στρατό και να πνίξει , με κάθε θυσία , την Επανάσταση . Αυτός τότε διέταξε τον Ομέρ Βρυώνη που ήταν στην Πρέβεζα να συνενωθεί μαζί του . Στα μέσα Ιουνίου 1822 ο Ομέρ Βρυώνης κινήθηκε από Ναύπακτο γιά Σάλωνα , μέσω Δωρίδας , λίγα χιλιόμετρα ανατολικά , στο χωριό Ομέ Εφέντη , το σημερινό Καστράκι , τον περίμενε ο Τριαντάφυλλος Αποκορίτης με τους Δωριείς του .

   Έγινε σφοδρή μάχη και οι Τούρκοι υποχώρησαν αφήνοντας πίσω πολλούς νεκρούς , απ' τους Έλληνες σκοτώθηκαν έξ και τραυματίστηκαν έντεκα . Νέα μάχη γίνεται εδώ τον Δεκέμβριο του 1826 , οι Τούρκοι με 1.500 υπό τον Βελή Αγά της Ναυπάκτου χτύπησαν το χωριό . Το μαθαίνει ο Καραισκάκης που ήταν στο Λιδορίκι και στέλνει το Χατζή Μιχάλη και άλλους οπλαρχηγούς εναντίον τους . Οι Έλληνες τους κυνήγησαν πέρα απ' το Μόρνο , τόσο δε φόβο πήραν οι Τούρκοι που ο Χατζή Μιχάλης με 10 μόνο ιππείς τους έφτασε μέχρι τις πύλες του φρουρίου της Ναυπάκτου .

        ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΛΕΥΚΑΔΙΤΙ .

   Το Μάιο του 1825 σε μιά απ' τις πολλές επιδρομές τους στη Δωρίδα , οι Τούρκοι έκαψαν , γιά μιά κόμα φορά το Λιδορίκι . Ο κόσμος κατέφυγε στην αποκλέιστρα Κάριο , πάνω απ' το Λευκαδίτι . Οι Τούρκοι χτύπησαν κι' έκαψαν το Λευκαδίτι , αλλά δεν μπόρεσαν να πατήσουν το Κάριο . Ανενόχλητοι , τώρα πιά οι Τούρκοι αλώνιζαν τη Δωρίδα , αφού κάθε οργανωμένη αντίσταση είχε πιά σταματήσει .

         ΜΑΧΗ ΣΤΑ ΠΕΝΤΕ ΟΡΙΑ .

   Τον Αύγουστο του 1825 μετά την άτυχη μάχη της Παπαδιάς , οι Τούρκοι ρίχνονται καταπάνω στην τυραγνισμένη Δωρίδα , καίνε το Μαλανδρίνο και τη Βιτρινίτσα , απο κει τραβάνε να..σβύσουν και τα Σάλωνα . Οι οπλαρχηγοί έσπευσαν να πιάσουν το χωριό Πέντε Όρια και να τους φράξουν το δρόμο , αλλά δεν πρόφτασαν , και σαν μπήκαν μέσα στο χωριό βρήκαν τους Τούρκους ταμπουρωμένους μέσα στα σπίτια .

   Έγινε φοβερή μάχη με επικεφαλής το Σκαλτσοδήμο και τους Δωριείς του , άτυχη και εδώ γιά τους Έλληνες που είχαν 100 νεκρούς , ήταν απ' τις λίγες μάχες με τόσους πολλούς νεκρούς .

   Έτσι οι Τούρκοι , ανεμπόδιστοι , μπήκαν στα Σάλωνα κι' αφού τα λεηλάτησαν άγρια , τα έκαναν στάχτη .

         ΜΑΧΗ  ΣΤΗ   ΣΕΡΓΟΥΛΑ .

   Στις 17 Ιουνίου 1825 οι Τούρκοι υπό τον Κεχαγιά Μπέη , ήρθαν απ' τη Ναύπακτο κρυφά και χωρίς να τους πάρει είδηση κανείς , χτύπησαν αιφνιδιαστικά το χωριό Σεργούλα .

   Ο ηρωικός Παπαγιώργης Πολίτης ( ο ιερέας που ευλόγησε τη σημαία της Επανάστασης στο Λιδορίκι ) , γέρος αλλά παλληκάρι , μάζωξε όσους μπόρεσε και προσπάθησε να αποκρούσει τους Τούρκους . Δεν τα κατάφερε όμως γιατί οι Τούρκοι ήταν πολλοί και του πήραν το χωριό . Μάλιστα πάτησαν και το δικό του πύργο . Αφού έσφαξαν όσους μπόρεσαν και γύμνωσαν τα πάντα , πήραν αιχμαλώτους και τα τρία εγγόνια του ιερέα .

       ΣΤΟ  ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ  ΤΗΣ  ΒΑΡΝΑΚΟΒΑΣ .

   Το μοναστήρι της Βαρνάκοβας είναι απ' τα αρχαιότερα της Χριστιανοσύνης , ιδρύθηκε το 977 επί αυτοκράτορος Μανουήλ Ζ' του Παραπινάκη . Εκεί έχουν ταφεί δυό Αυτοκράτορες και τρεις Πατριάρχες .

" Ήγαγεν ημάς ώδε θανάτου νόμος Σεβαστοκράτωρ Άννα και Κωνσταντίνος . Και λοίσθον δι' αυτόν δεσπότης Κωνσταντίνος προ της δίκης ρύσαι με της καταδίκης " . ( Επιτύμβιος επιγραφή των Αγγέλων Κομνηνών Άννας και Κωνσταντίνου ).

   Σ' όλη την μακραίωνα ιστορία του , το μοναστήρι αυτό ήταν φάρος που φώτιζε και καθοδηγούσε το δυστυχισμένο γένος των Ε΄λλήνων που από τότε βπου φάνηκε στην ιστορία δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να πολεμάει τους κάθε λογής επιδρομείς που επιβουλεύονται την ανεξαρτησία του .

   Στο διάστημα της Τουρκοκρατίας , ήταν το καταφύγιο όλων των διωκωμένων ραγιάδων και κρυφό σχολειό όπου καλόγεροι τη νύχτα , με το καντήλι η τα τρεμοσβύνοντα κεριά , μάθαιναν τα Ελληνόπουλα τα λίγα γράμματα που ήξεραν κι' αυτοί . Τους δίδασκαν την ιστορία κι τη θρησκεία του γένους μας . Εκεί δίδαξε και ο δάσκαλος του γένους , περίφημος Νικόδημος Καβάσιλας από την Αγιά Θυμιά , τον 17ο αιώνα .

   Αν δεν υπήρχαν τα μοναστήρια να κρατήσουν , και η ιστορία και η θρησκεία και η γλώσσα μας θα χάνονταν και σήμερα θα είμασταν όλοι η Τούρκοι , η Φράγκοι η οτιδήποτε άλλο και μόνο Έλληνες δεν θα είμασταν . Σ' όλο το διάστημα της Επανάστασης του 1821 , το μοναστήρι έλαβε ενεργότατο μέρος στον αγώνα . Διέθεσε ολόκληρη την περιουσία του και περιέθαλψε γερούς και τραυματίες . Οι καλόγεροι με το όπλο στο χέρι μάχονταν στην πρώτη γραμμή .

   Όταν έπεσε το Μεσολόγγι , στις 10 Απριλίου 1826 , ο Κιουταχής στράφηκε προς τη Δωρίδα και τα Σάλωνα . Γιά να του κόψει το δρόμο ο Καραισκάκης , άρρωστος τότε , στέλνει το Σκαλτσά , το Σαφάκα , το Φραγκίστα και τον Καλύβα να πιάσουν το μοναστήρι και τα γύρω . Όλο το μήνα Μάιο , 4.000 Τούρκοι ρίχνονταν σαν ταλυσσασμένα σκυλιά απάνω να πατήσουν το ιστορικό μοναστήρι . Ο γενναίος όμως Καλύβας στεκόταν ακλόνητος από μέσα , ενώ απ' έξω βοηθούσαν ο Σκαλτσάς και ο Σαφάκας .

   Όλοι οι καλόγεροι , περί τους εκατό , με επικεφαλής τον ηρωικό ηγούμενο Κοσμά , πολεμούσαν λιονταρίσια στις πολεμίστρες , ενώ συγχρόνως έψελναν μεγαλόφωνα παρακλήσεις προς τη Θεοτόκο , και οι καμπάνες χτυπούσαν ασταμάτητα όλη μέρα . Απελπισμένοι οι Τούρκοι έσκαψαν λαγούμια αλλά τους πρόδωσε ένας Αρβανίτης και απέτυχαν . Τότε έφεραν κανόνια και έκαναν ρήγμα στους τοίχους .

   Μετά απ' αυτό οι Έλληνες , τα μεσάνυχτα της 26ης Μαίου 1826 , και μετά από αγώνα ενός μηνός σχεδόν , ξιφήρεις βγήκαν έξω σκορπίζοντας τον όλεθρο . Εκεί ο ήρωας Καλύβας έχασε το χέρι του . Οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά και έκαναν στάχτη το μοναστήρι . Ξαναχτίστηκε το 1831 με χρήματα που έδωσε ο Καποδίστριας ( 1.800 φοίνικες ) . Επέζησαν μόνο εννιά καλόγεροι οι , Κοσμάς ηγούμενος , Παρθένιος , Ανατόλιος , Ιωακείμ , Κυπριανός , Κάλιστρος , Θεόφιλος , Διονύσιος και Χρρύσανθος , όλοι οι άλλοι χάθηκαν....

         ΜΑΧΕΣ ΣΤΑ ΤΡΙΖΟΝΙΑ .

   Στο νησάκι Τριζόνια , οι Τούρκοι είχαν αποθηκέψει τροφές και πολεμοφόδια , το Μάιο του 1827 επιτέθηκαν οι Έλληνες να τους τα πάρουν . Νέα μάχη έγινε εδώ πάλι , στις 11 Οκτωβρίου του 1828 , δυό χιλιαρχίες και μιά πεντακοσαρχία , υπό τους Κίτσο Τζαβέλλα , Γιαννάκη Στράτο και Νικόλα Τζαβέλλα , πήραν διαταγή απ' τα Μέγαρα που ήταν στρατοπεδευμένοι , να πάνε να καταλάβουν τη Ναύπακτο το τελευταίο φρούριο που είχαν ακόμα οι Τούρκοι στην κατοχή τους .

   Με πλεούμενα βγήκαν στις ακτές της Σεργούλας και από κει πήγαν στα Τριζόνια όπου ξέκαναν όσους Τούρκους βρήκαν εκεί . Μετά ανέβηκαν και έδωσαν τις μάχες στη Άμπλιανη , Αμόρανη κλπ .

   Στη Λομποτινά , ο Τζαβέλλας σκότωσε τον φοβερό Αχμέτ Πρεβεντίστα .

         ΜΑΧΗ ΣΤΗΝ ΠΕΝΤΑΓΙΟΥ .

   Μετά τη πτώση του Μεσολογγιού , 10-4-1826 , μιά ομάδα πολεμιστών απ' αυτούς που γλύτωσαν , υπό τον Νικ.Κασομούλη , κατέφυγαν στη Λομποτινά όπου ήταν ο Καραισκάκης άρρωστος .

   Ο ίδιος ο Κασομούλης γράφει σχετικά :

" Στη Λομποτινά καμίαν περιποίησιν δεν είδαμε . Στις 19 Απριλίου ξεκινήσαμε από τη Λομποτινά και το εσπέρας εφτάσαμε εις Πενταγιούς Λιδωρικίου . Μ' όλον οπού και ετούτοι , ( οι χωρικοί ) , τα πράγματά των τα είχαν σηκωμένα από τας οικίας των ήλθαν όλοι οι οικοδεσπόται με ταις φαμελιές των και μας έφεραν από ό,τι είχεν ο καθείς , ψωμί , τυρί , φαγί , κρασί και όλην την νύκτα συνελλυπούμεθα στην κατάστασίν μας και τα δεινά μας .

   Ο Δήμος Σκαλτσάς ευρισκόμενος εις το χωρίον Γρανίτσα , επάνω από του Σκορδά το χάνι είχε σφαχτά μαζεμένα από εισφοράν και ανθρώπους διορισμένους να μας χορηγούν ό,τι ζητήσωμε . Μας έστειλαν και 4 αρνιά ψημένα , τυρί και ψωμί . Το εσπέρας 20 εκοιμήθημεν εις το Λιδωρίκι . Εκείνο όμως ήτο όλως κενόν από χρόνων ".

   Ο Κιουταχής όμως , μετά τη νίκη του στο Μεσολόγγι θέλησε να ξεμπερδεύει μιά και καλή και με τη Δωρίδα και αποφασίζει να χτυπήσει τα ορεινά από Πενταγιού και πάνω . Επικεφαλής 2.οοο Τούρκων φεύγει από Λομποτινά και φτάνει στην Πενταγιού . Μαζί του πολέμαγε τους Έλληνες και ο...Σαφάκας ! που είχε προσκυνήσει .Επικεφαλής των Ελλήνων ήταν οι Ράγκος και Τζόγας . Έγινε μάχη φοβερή όπου οι Τούρκοι αποδιώχτηκαν προς το ποτάμι Κόκκινος και σταμάτησαν στου Σκορδά το χάνι , το γνωστό στις μέρες μας Χάνι Καραπιστόλη . Εκεί όμως τους χτυπάει ο Σκαλτσάς και γέμισε το ποτάμι κουφάρια και λαβωμένους .

   Στην Πενταγιού οι Τούρκοι είχαν 46 σκοτωμένους και 8 αιχμαλώτους , έχασαν και πολλά άλογα φορτωμένα .

Η μάχη έγινε στις 30 Ιουλίου 1826 .

Καλό  σας   βράδυ

 
Κώστας Ευθ. Καψάλης 
 Λιδορίκι